قرآن کریم اسماء و صفات فراوانی دارد و سوره حمد نیز که "امّ القرآن" و مشتمل بر عصاره معارف قرآنی است، به همین مناسبت دارای نامها و القاب بسیاری است. نامهای معروف این سوره عبارت است از: امّ الکتاب، فاتحة الکتاب، السبع المثانی و حمد، و نامهای غیر مشهور آن، فاتحة القرآن، القرآن العظیم، الوافیة، الکافیة، الشافیة، الشفاء، الصلاة، الدّعاء، الاساس، الشکر، الکنز، النّور، السؤال، تعلیم المسألة، المناجاة، التفویض، (سورة) الحمد الاُولی والحمد القُصری است. بررسی جایگاه و محتوای این سوره نشان می‌دهد که تسمیه آن به هر یک از این نامها ناشی از مناسبتهای موجود در معارف آن و یا جایگاه ویژه سوره است. اکنون به بررسی اسرار نامگذاری سوره حمد به این نامها می‌پردازیم:
1 ـ "أُمّ الکتاب"، "أُمّ القرآن": نامگذاری سوره حمد به این دو نام، که در روایات فراوانی به نقل فریقین آمده است، از این روست که مشتمل بر عصاره معارف قرآن کریم است. معارف قرآنی دارای سه بخش مبدأ شناسی، معادشناسی و رسالت شناسی است و کلام منسوب به حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز که فرمودند: "رحم الله امرأً علم من ایْن وفى ایْن وإلی این" ناظر به شناخت همین اصول سه‌گانه است. سوره مبارکه فاتحة الکتاب نیز مشتمل بر معرفتهای یاد شده است؛ زیرا بخش آغازین آن مربوط به مبدأ و ربوبیت مطلق او بر عوالم هستی و همچنین صفات جمالی او مانند رحمت مطلق و رحمت خاصّ است و بخش میانی آن "مالک یوم الدین" ناظر به معاد و ظهور مالکیت مطلقه خدای سبحان در قیامت است و بخش پایانی آن که سخن از حصر عبادت و استعانت در خدای سبحان و طلب هدایت به صراط مستقیم دارد "إیّاک نعبد... ولا الضالّین"، مربوط به هدایت و ضلالت در سیر از مبدأ تا معاد است و مدار و محور آن مسئله وحی و رسالت است. پس اصول معارف قرآنی در این سوره ترسیم شده است. حکیم متالّه و مفسر ژرف اندیش، صدرالمتالهین شیرازی درباره این سوره مبارکه می‌گوید: نسبت سوره فاتحه به قرآن، همانند نسبت انسان (جهان کوچک) به جهان (انسان بزرگ) است و هیچ یک از سور قرآنی در جامعیّت، همتای این سوره نیست. کسی که نتواند از سوره مبارکه فاتحه بخش عمده‌ای از اسرار علوم الهی و معالم ربّانی (مبدأشناسی، معادشناسی، علم النفس و..) را استنباط کند، عالم ربّانی نیست و به تفسیر این سوره، آن گونه که باید، راه نیافته است(1).
2 ـ "فاتحة الکتاب"، "فاتحة القرآن": این سوره مبارکه به عقیده بسیاری از مفسّران و پژوهشگران علوم قرآنی اولین سوره‌ای است که به طور کامل بر قلب مطهّر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است(2) و در تنظیم سوره‌های قرآن نیز سرآغاز کتاب الهی است و قرآن به آن آغاز می‌گردد و از همین رو "فاتحة الکتاب" یا "فاتحة القرآن" نام گرفته است. از سوره مبارکه حمد در روایات فراوانی با نام "فاتحة الکتاب" یاد شده است مانند: "لا صلاة إلاّ بفاتحة الکتاب"(3)، "لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الکتاب"(4). از این روایات بر می‌آید که سوره مبارکه حمد از عصر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با نام "فاتحة الکتاب" شناخته شده بود و مسلمانان با همین نام از آن یاد می‌کردند.
3 ـ "السّبع المثانى": این نام را خدای سبحان در مقام اظهار امتنان بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر این سوره نهاده است: "ولقد اتیناک سبعاً من المثانی والقران العظیم"(5). مراد از "سبعاً من المثانی" در این آیه، براساس روایات وارده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم‌السلام)، همان سوره مبارکه حمد است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: "فأفرد الامتنان علىّ بفاتحة الکتاب وجعلها بإزاء القرآن العظیم".(6) کلمه "السّبع" در این ترکیب، ناظر به شمار آیات این سوره و کلمه "المثانی" نشانه وصفی است که سراسر قرآن کریم و از جمله سوره مبارکه حمد به آن موصوف شده است: "کتاباً متشابهاً مثانی"(7) و آن انثناء، انعطاف و گرایش خاصی است که آیات قرآن نسبت به یکدیگر دارد و هر یک از آیات آن با سایر آیاتش تفسیر می‌شود: "... ینطق بعضه ببعض ویشهد بعضه علی بعض"(8). سوره مبارکه حمد از مواهب معنوی عظیمی است که در این حدیث از اعطای آن به پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، با تعبیر "منّت"(نعمت بزرگ و سنگین) و "امتنان" یاد شده است؛ همان گونه که اصل رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در قرآن کریم با این تعبیر آمده است: "لقد منّ الله علی المؤمنین إذ بعث فیهم رسولًا من أنفسهم".(9) آیه 87 سوره مبارکه حِجْر، از قرآن کریم به عنوان کتابی عظیم که از کانون و مبدأ عظمت تنزل یافته است یاد می‌کند: "والقران العظیم" و برای تبیین جلالت شان و رفعت جایگاه سوره مبارکه حمد نیز آن را معادل و همتای همه قرآن قرار داده، با تعبیری تکریم‌آمیز (نکره غیر موصوفه = سبعاً) آن را بزرگ می‌شمارد.
4 ـ "الشفاء"، "الشافیة": قرآن کریم برای شفای دردهای درونی و بیماریهای قلبی، یعنی جهل و رذایل اخلاقی، از سوی شافی مطلق، خدای سبحان، نازل شده است: "ونُنَزّل من القران ما هو شفاء ورحمة"(10)، "وشفاء لما فی الصدور"(11) و سوره مبارکه حمد نیز که برترین سوره قرآنی و عصاره معارف آن است، در روایات "سوره شفابخش" نام گرفته است: "فاتحة الکتاب شفاء من کل داء"(12)، "من لم یبراه الحمد لم یبراه شىء".(13) گرچه تلاوت سوره حمد شفابخش بیماریهای تن نیز هست و در این امرِ مجرّب، هیچ تردیدی نیست، امّا مهمّ، بیماریهای جان است که قرآن کریم عهده‌دار درمان آنهاست و سوره حمد نیز چون عصاره قرآن است، عـصاره درمانهای قرآنی نیز خواهد بود. بنابراین، کلام امام باقر (علیه‌السلام) (من لم یبراه الحمد..) نیز بدین معناست که اگر جهل و رذایل اخلاقی کسی با معارف سوره حمد درمان نشود، دیگر سوره‌های قرآن نیز برای او سودمند نخواهد بود.
5 ـ "الاساس": از ابن عباس نقل شده است که هر چیزی اساسی دارد و اساس قرآن سوره مبارکه حمد است: "إنّ لکلّ شىءٍ أساساً... وأساس القرآن الفاتحة وأساس الفاتحة بسم الله الرحمن الرحیم".(14) 6 ـ "الصلاة": این نام نیز مستفاد از این حدیث قدسی است: "قسمت الصلاة بینى وبین عبدى نصفین؛ فنصفها لى ونصفها لعبدى..."(15) ؛ زیرا قراین موجود در حدیث به روشنی گواه بر آن است که منظور از "الصلاة"، سوره حمد است. برخی مفسران نیز سرّ نامگذاری سوره حمد بدین نام را وابستگی قوامِ نماز به سوره حمد (لا صلاة إلاّ بفاتحة الکتاب) ذکر کرده‌اند(16).
7 ـ "الکافیة"، "الوافیة": عبادة بن صامت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند که: "أمّ القرآن عوض من غیرها ولیس غیرها منها عوضاً"(17) و برخی از تفاسیر اهل سنت راز تسمیه سوره حمد بدین نامها را کفایت آن در صحّت نماز دانسته‌اند؛ زیرا هیچ سوره‌ای جز حمد مقوّم نماز نیست.(18)
8 ـ "المناجاة"، "التفویض": نامگذاری سوره حمد به این دو نام به دلیل اشتمال آن بر آیه کریمه "إیّاک نعبد وإیّاک نستعین" است، که بخش نخست آن مناجات عبد با خداست و با بخش دوم آن، تفویضِ ممدوح حاصل می‌شود.(19)
9 ـ "الکنز": سوره مبارکه فاتحه در روایات فریقین، "گنج عرشی" نام گرفته است: "... وأعطیت أُمّتک کنزاً من کنوز عرشى؛ فاتحة الکتاب"(20)، "... وإنّ فاتحة الکتاب أشرف ما فى کنوز العرش"(21)، "نزلت فاتحة الکتاب بمکة من کنز تحت العرش".(22)
10 ـ "النّور": قرآن کریم از کتب آسمانی با تعبیر نور یاد می‌کند: "إنّا أنزلنا التوراة فیها هدیً ونور"(23)، "واتیناه الإنجیل فیه هدی ونور"(24)، "فَـامنوا بالله ورسوله والنور الذی أنزلنا"(25) و هدف آنها را نورانی کردن انسانها می‌داند: "کتاب انزلناه إلیک لتخرج الناس من الظلمات إلی النور..."(26). بنابراین، سوره‌ای که عصاره کتابِ نور است، خود نیز نوری باهر و نورانی‌کننده انسانهاست.
11 ـ "تعلیم المسألة"، "السؤال": گرچه طلب و مسئلتِ عبد سالک از خدای سبحان به صورت صریح، تنها در آیه کریمه "اهدنا الصراط المستقیم" آمده است، اما همان گونه که در تفسیر همین سوره بیان خواهد شد، تحمید و تمجید عبد در آغاز سوره نیز تحمیدی بی‌طلب و تمجیدی بی‌طمع نیست، بلکه "ستایش سابق" زمینه "خواهش لاحق" است و گویا همه آیات این سوره مبارکه، در پی آموزشِ "ادبِ مسئلت" از خدای سبحان و طلب از ساحت آن بی‌نیاز مطلق است.
12 ـ "الحمد الأُولی"، "الحمد القُصْری": نام گرفتن سوره به این دو نام به این جهت است که در میان "سُوَر حامدات"(27)، اوّلین و کوتاهترین سوره، حمد است.
13 ـ "الـحمد"، "الدعاء"، "الشکر": تسمیه سوره حمد بدین نامها، به دلیل اشتمال سوره بر حمد و دعا و شکر است.
1 ـ تفسیر القرآن الکریم، ج1، ص 163 ـ 164.
2 ـ زمخشری می‌گوید: بیشتر مفسران برآنند که سوره مبارکه فاتحة‌الکتاب نخستین سوره‌ای است که بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است (کشاف، ج4، ص775) و طبرسی نیز حدیثی از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل می‌کند که به این مطلب تصریح دارد: "فأوّل ما نزل علیه بمکة، فاتحة الکتاب، ثم اقرأ باسم ربّک، ثم ن والقلم" (مجمع البیان، ج9 ـ 10، ص613، تفسیر سوره انسان). پژوهشگران علوم قرآنی نیز در بحث "اوّلین و آخرین سوره نازل شده"، آن را به عنوان یکی از‌اقوال دانسته اند (برهان زرکشی، ج1، ص207؛ اتقان سیوطی، ج1، ص32). از آیه کریمه "ارءیت الذی ینهی* عبداً إذا صلّی" (سوره علق، آیه 9ـ10) نیز برمی‌آید که پیامبر‌اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل از رسالت و نزول قرآن، نماز می‌گزارده و آنچه در شب معراج آن حضرت‌تشریع شد، نمازهای پنجگانه با ویژگیها و هیئت خاص آن بود، نه اصل نماز (المیزان، ج20، ص325) و از طرفی در روایات فریقین آمده است که قِوام نماز به فاتحة الکتاب است و در اسلام نماز بدون فاتحه، ناشناخته است. بنابراین، قول به این که سوره مبارکه حمد اولین سوره‌ای است که به طور کامل، بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است، چندان بعید نیست.
3 ـ عوالى اللئالى، ج1، ص196.
4 ـ وسائل الشیعة، ج6، ص37؛ صحیح بخاری، ج1، ص192.
5 ـ سوره حجر، آیه 87.
6 ـ تفسیر برهان، ج 2، 353؛ نیز ر.ک بحار، ج 89، ص 235ـ236 و نورالثقلین، ج 3، ص27.
7 ـ سوره زمر، آیه23؛ ر.ک المیزان، ج12، ص191ـ192.
8 ـ نهج‌البلاغه، خطبه 133، بند 8.
9 ـ سوره آل عمران، آیه164.
10 ـ سوره إسراء، آیه 82.
11 ـ سوره یونس، آیه 57.
12 ـ مجمع البیان، ج1، ص87.
13 ـ نورالثقلین، ج1 ص4.
14 ـ مجمع البیان، ج1، ص87.
15 ـ تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 13.
16 ـ مجمع البیان، ج1، ص87.
17 ـ تفسیر ابوالفتوح، ج 1، ص 13.
18 ـ روح المعانى، ج1، ص67.
19 ـ روح المعانى، ج1، ص67.
20ـ نورالثقلین، ج1، ص4.
21ـ همان، ص6.
22 ـ درّ‌المنثور، ج1، ص10.
23 ـ سوره مائده، آیه 44.
24 ـ سوره مائده، آیه 46.
25 ـ سوره تغابن، آیه 8.
26 ـ سوره ابراهیم، آیه 1.
27 ـ سوره‌هایی که با ماده حمد آغاز می‌شود و آنها عبارت است از: فاتحة الکتاب، انعام، کهف، سبا و فاطر.
مأخذ: (تسنیم، ج 1، ص 259)